مطالعات برنامه درسی، آموزش، روانشناسی

تحقیقات مورخین و آثار کشف شده باستان شناسان حاکی از این است که منطقه مهاباد حداقل از سده های اول هزاره اول پیش از میلاد مسیح یکی از مناطق مسکونی ایران بوده است . یکی از این آثار کتیبه ای به خط میخی منسوب به مینوآ  می باشد که بین سالهای778 تا 812 قبل از میلاد سلطنت داشته است . کتیبه مذکور تا سال 1890 موجود بوده است . اثر مهم دیگر منطقه ، گوردخمه ای به نام فقره قا یا فخریگاه منسب به دوره ماد می باشد . آثار دیگری مانند پلکانهای سنگی و راهروهای زیر زمینی مشهور به برده کونته درمنطقه کشف گردیده اند که بر نفوذ و هجوم قوم وانی ها به منطقه دلالت دارد . بررسی آثار برجای مانده از زمانهای گذشته ، نشانگر این امر است که تمدن و شهر نشینی در این منطقه از اختلاط فرهنگی و نژادی بین اقوام مختلف مانند : بابلی ها ، آشوریها ، وانی ها ، لولوئی ها ، کوشی ها ، کاسی ها ، مادها و بلاخره تیره های آریایی نژاد کرد بوجود آمده است . اما قدمت تاریخی شهرجدید از کل منطقه کمتر و  از پیدایش آن حدود 400سال میگذرد، تااوخر قرن دهم هجری شهر مهاباد دراین منطقه شهرکی به نام دریاس یا دارایاس( همان دارایاس باستانی است که رولن سن به آن اشاره دارد) بعنوان مهمترین مرکز شهری و اداری ناحیه بوده است که خرابه های آن در دهکده نسبتا" بزرگی در 11کیلومتری شمالغرب مهاباد فعلی به همین نام باقی است .

دریاس که بنا به روایت بطلمیوس از جمله شهرکهای ماد در ناحیه اندرقاش(روستایی به همین نام در حدود ده کیلومتری شرق دریاس فعلی و حدود دو کیلومتری فقره قا در حال حاضر وجود دارد ) تا قرن دهم هجری به همین نام شهرت داشته و مرکز فرمانروایی منطقه بشمار می رفته، وجود داشته است . امیر شرف خان بدلیسی مولف شرفنامه ، که در سال 1005 ه . ق  نوشته شده در حوادث اواخر قرن دهم هجری در ذکر کشمکشهای حکام محلی کرد در برخورد قدرت مابین صفویه و عثمانیها از ناحیه عثمانیها در ناحیه دریاس به نام مرکز حکومتی منطقه نام میبرد .

شهر مهاباد در ترکیب فعلی ، نخست در اوایل قرن یازدهم هجری توسط سارم بیگ از ملوک کرد  ساوجبلاغ موکری، در بخش شمالی نزدیک به خم رودخانه مهاباد (محلات باغ سیسه و دباغخانه فعلی) بنا گردید، وقوع سیل وخرابی محل قدیم باعث انتقال خانه ها به قسمتهای جنوبی و ایجاد محلات تازه در حوالی میدان چهار چراغ (میدان شهرداری فعلی) گردیده است .

 در سال 1060 ه. ق ، بداق سلطان ، حکمران مهاباد با شاه سلطان حسین صلح کرد و شهر ساوجبلاغ را که درگیرو دار جنگها مدتی متروک و مخروب مانده بود بار دیگر آباد ساخت ،مرحوم بداغ سلطان ابتدا مسجد جامع را در شهر بنا کرد که سنگ نبشته آن حاکی از اتمام ساختمان در سال 1089 ه ق است . قبل از مسجد جامع (مسجد سور) ، پل بزرگی نیز موسوم به پل سرخ در سال1084 بر رودخانه مهاباد احداث نموده بود ، مسجد در حال حاضر جهت برگزاری مراسمات مذهبی از جمله نماز جمعه مورد بهره برداری  قرارگرفته وپل به دلایل نامعلومی علیرغم عدم هیچگونه مزاحمتی ، در زمان احداث سد مهاباد تخریب گردید . مهاباد (ساوجبلاغ )  تا اواسط سده نوزدهم مرکز حکومت محلی 400 ساله موکری بود. این حکومت در اوایل قرن 18 در ساوجبلاغ اقدام به ضرب سکه نمود. نمونه های چندی از سکه ها موجود است و در کتاب تمدن مهاباد2 تصویر از  سکه ها  با عبارت ضرب در ساوجبلاغ به چشم می خورد .

نخستین محله شهری در آغاز پیدایش سلوجبلاغ (مهاباد فعلی) در پائین رودخانه در جوار چشمه ای موسوم به چشمه باغ سیب (یا باغ  سیسه) ویا بعبارت دیگری چشمه آب سرد که به ترکی سووق بولاغ خوانده میشود قرار داشت ، در اواخر قرن یازدهم هجری ، براثر طغیان رودخانه مهاباد این بخش از شهر ویران گردید و خانه های جدید در بخشهای جنوبی تر شهر ، در شمال خیابان طالقانی فعلی و میدان چوار چرا ( میدان شهرداری فعلی)  بنا گردید . مقارن این ایام ابنیه و آثار جدیدی در شهر احداث و شهر تحت تاثیر موقعیت سرحدی و نظامی خویش و روابط متشنج ایران و عثمانی (ترکیه فعلی) از یکسو و سهولت دسترسی به مناطق عراق و عثمانی ، یعنی دروازه های غربی ایران به سمت خاورمیانه و اروپا ، مراحل متناوبی از هرج ومرج و انحطاط ، رونق تجارت و آبادانی را پشت سر گذاشته است .

در دوره قاجاریه ، موقعیت سرحدی و ارتباطی منطقه ، موجب رونق وآبادی مهاباد نیز گردید . شاهان و تامرای قاجار به نواحی مرزی ایران و عثمانی و آبادای و استحکام آنها توجه خاص داشتند، خصوصا" عباس میرزا که فرمانروای غرب ایران بود به این امر توجه بخصوصی داشتند و کوشش نمود توسط میرزا صالح شیرازی که نماینده ایران در لندن بود جمعی از مهاجرین اروپایی را برای سکونت به ایران جهت اسکان در نواحی مهاباد فعلی ترغیب نماید  که مقدور نگردید .

در دوره قاجار از شهرهای مختلف ایران و کشورهای همسایه تجار و بازرگان به مهاباد فعلی آمده و در  سراها و کاروانسراهای متعددی از جمله سراهای موصلیان ،کریمخان ، کاشی ها ، نراقی ها،... و کاروانسراهای سیمون ، همدانی ها ،  تاجر باشی ، کوسه و...نسبت به مبادله کالا ومال التجاره وارده از شام و بیروت و عراق و توزیع آن در داخل کشور واز طرفی صدور کالاهای داخله به کشورهای همسایه مخصوصا" عراق  می پرداختند .

قبل از جنگ جهانی اول فرق مختلف قومی و مذهبی از جمله یهودیها ، ارامنه ، آشوریها ، ترکها و ....درکنار ساکنان بومی منطقه به خوشی زندگی میکردند ، ارامنه که بر اثر فشارهای دولت عثمانی به ایران مهاجرت نموده بودند در جنوب شهر در محله بزرگی به نام محله ارامنه (گه ره کی هه رمه نیان) ، سکونت داشتند که اکثرا" در جریان جنگهای اول ودوم جهانی همراه سپاه روس به آن کشور مهاجرت ، یا به شهرهای بزرگ کشور کوچ نمودند . کلیمی ها نیز حدودا" در مرکز شهر در محله ای به نام محله کلیمیان (گه ره کی جوله کان) سکونت داشتند و سایر اقوام بصورت پراکنده در سطح شهر و روستا با ساکنان بومی منطقه سکونت داشته و همه در کمال آرامش ضمن همزیستی مسالمت آمیز با همدیگر تمامی مراسمات شادی و عزا ی خود را بدون هیچگونه تعرضی از طرف دیگری و حتی با مشارکت عموم برگزار میکردند .

مطالعات بخش مسکن نشان میدهد که بیشتر بخشهای جدید در مناطق توسعه یافته ، در گذشته پوشیده از باغات سر سبزی بوده است و هنوز نام بعضی محلات شهر به نام باغات سابق مشهور است از جمله محلات شمالی شهر مانند باغ سیسه ، باغ قوپی ، باغ گولان ، باغ ساوا ، باغ گردو ، باغ حسنخان و . . . . .در اذهان و خاطره های مردم وجود دارد .

از مهمترین عامل توسعه در منطقه می توان از احداث سد مهاباد در سال 1347 و مجتمع کشت و صنعت در سال 1356 ( که متاسفانه بخوبی از آن بهره برداری نمیشود )را نام برد  ، از جمعیت شهر قبل از انجام سرشماری چند سند تاریخی وجود دارد که درآنها چنین آمده است :

در سال 1824 میلادی مقارن با سال 12۰3 شمسی  بیلی فراسر مهاباد را شهری زیبا و دلنشین در کنار رودخانه ای با صفا توصیف میکند . در سال 1890 میلادی مقارن با سال 1269 شمسی

ایزابلا بیربیشاب  به مهاباد آمده و میگوید این شهر پنجهزار (5000) نفر جمعیت داشته است . در سال 1945میلادی مقارن با سال 1324 شمسی جمعیت مهاباد 16000 نفر گزارش شده است ،

در اولین سرشماری رسمی که د رسال 1335 انجام گرفته است جمعیت مهابادبالغ بر 20333 نفر بوده است .

در متون و اسناد تاریخی نام این شهر نخست سووق بلاق بعدها ساوج بلاغ و در دوره قاجاریه ساوج بلاغ مکری قید شده‌است و تا سال ۱۳۱۵ به همین اسم نامیده می‌شد. اما در آن سال بر اساس اقدام فرهنگستان وقت ایران و بنا بر پیشنهاد روانشاد غلامرضا رشید یاسمی و تصویب فرهنگستان نام این شهر به مهاباد تغیر یافت. شهر مهاباد در کالبد کنونی توسط صارم‌بگ از ملوک کُرد ساوجبلاغ مکری در اوایل سدهٔ ۱۱ هجری در بخش شمال نزدیک به خم رودخانه مهاباد (محلات باغ سیسه و دباغیان) فعلی بنا گردید. قدیمی‌ترین منطقه مهاباد «باغ سیسه» نام دارد که یکبار هم بر اثر سیلاب ویران شده‌است و امروزه دارای معماری قدیمی و بافت آن رو به فرسایش است. سیل و آسیب‌های دیگر باعث انتقال خانه‌ها به بخش‌های جنوبی و ایجاد محلات تازه پیرامون میدان چهارچراغ (شهرداری فعلی) گردیده‌است. شهر مهاباد به حالت متروکه درآمده بود تا این‌ که بداق سلطان مکری حکمران مهاباد دوباره به آبادانی آن پرداخت. بازرگانی در این شهر در دورهٔ قاجار گسترش یافت و مبادله کالا با شام و بیروت انجام می‌شد که بیشتر در سراهای موصلیان، کریمخان و کاشی‌ها در بازار مهاباد و کاروانسرای سیمون، همدانی‌ها، تاجرباشی و کوسه صورت می‌گرفت. کوچ به شهر در طول دهه ۵۵-۱۳۴۵ خورشیدی افزایش چشمگیر داشت و تراکم جمعیتی آن را بالا برد. بیشتر این کوچ‌ها از دیگر شهرهای کردنشین منطقه بوده‌اند. پس از گسترش شهر بسیاری از باغ‌های پیرامون مهاباد مسکونی شدند که امروزه این امر در نام شماری از محلات این شهر که با واژهٔ باغ همراه است دیده می‌شود.

مهاباد (ساوجبلاغ مکری) شهریست قدیمی که در ازمه پیشین مرکز نواحی کردنشین بوده‌است. بطلیموس آن را داروشاه و راولینوس بنام دارایاس نامیده‌است و امروزه در سه فرسنخی شهر فعلی قریه‌ای بنام دریاز (دریاس) مشهود است که از قرار معلوم شهر دارایاس آنجا بوده‌است. در تقسیمات سابق مهاباد و حومه و توابع تا سال ۱۳۲۲ شمسی به شرح زیر بوده‌است:

بخش مرکزی مهاباد، بخش بوکان، بخش نقده، بخش اشنویه، بخش مرحمت آباد (که بعدا میاندوآب نامیده شد)، بخش شاهیندژ، بخش تکاب، بخش سقز، بخش بانه، بخش سردشت، بخش پیرانشهر.

بخشهای پیرانشهر، نقده و اشنویه از سال ۱۳۲۲ بعلت عدم وجود ارتش ایران در مهاباد موقتا تا اعاده وضع عادی ضمیمه شهرستان ارومیه شدند. بخشهای سقز، بانه و سردشت نیز از همان تاریخ و به همان دلیل ضمیمه شهرستان سنندج شدند.

بخشهای میاندوآب، شاهیندژ و تکاب نیز ضمیمه سنندج گردیدند. تنها بوکان همراه مهاباد ماند. اما از بعد از ورود مجدد ارتش در ۲۱ آذر سال ۱۳۲۵ شمسی بخشهای مذکور نه تنها به مهاباد ضمیمه نشدند بلکه هر یک از بخشهای: میاندآب، نقده، تکاب، پیرانشهر، سقز، بانه و سردشت خود تبدیل به شهرستان شدند.

زبان

زبان گفتاری مردم مهاباد، کردی است.

وسعت و جمعیت

از لحاظ وسعت شهرستان مهاباد با ۲۵۹۲ کیلومترمربع، چهارمین شهر بزرگ استان آذربایجان غربی است.

ابینه تاریخی واماکن گردشگری

• دریاچهٔ سد مهاباد
• مسجد جامع سرخ
• مقبره بداق سلطان
• آب معدنی گراوان
• باغ مکائیل (پارک‌ ملت)
• غار سهولان
• حمام تاریخی میرزا رسول (که هم اکنون به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است)
• فقرقاه
• بازارچه مرزی کالاهای وارداتی
• مسجد شاه درویش
• تپه تاریخی برده کونته
• حوضخانه مسجد عباس آقا
• تپه های تاریخی ایل تیمور وقلعه جوغه

مراکز آموزشی

دانشگاه‌ها دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد

• دانشگاه پیام نور مهاباد
• دانشگاه جامع علمی و کاربردی واحد مهاباد
• آموزشکده فنی و حرفه‌ای سما واحد مهاباد

سرشناسان

شهر مهاباد و پيرامون آن از ديرباز خاستگاه صدها سياست پيشه، سردار، دانشمند، شاعر، عارف، ، هنرمند بوده وهست که در اینجا به ذکر نام بعضی از این نامداران می پردازیم واز ذکر بعضی ها خودداری می کنییم

تاریخی

 صارم بیگ مکری، بنیانگذار شهر مهاباد

• بداق سلطان مکری،رییس ایل مکری که بعد از ویران شدن مهاباد به آبادانی و عمران آن پرداخت

ادبی

·          هیمن، شاعر، مترجم و نویسنده

·         عبدالرحمن شرفکندی، هه ژار شاعر، مترجم و نویسنده

·         معروف کوکه ای، شاعر

·         ملا غفور دباغی، شاعر

·         میرزا عبداالرحیم ساوجبلاغی وفایی ، شاعرکلاسیک و غزل سرا

·         محمد قاضی، مترجم برجستهٔ ایرانی

·         احمد قاضی، مترجم ونویسنده

·         رحیم قاضی نویسنده

·         استاد علامه ملاحسين مجدي،

·          استاد احمد ترجاني‌زاده ،

·          گیو مکریانی  مورخ

·         دكتر مصطفي خرم دل،مفسر ومترجم قرآن کریم

·           دكتر جواد قاضي،

·         علامه عبدالله احمدیان نویسنده وشاعر وپژوهشگر دینی

·         قادر سیادت  شاعر

          خاله مین     شاعر

·         حسین حوزنی مکریانی، تاریخ نویس

·        علی حسنیانی شاعر ونویسنده

·         قاسم مؤید زاده ، شاعر

·         عبالرحمن ذبیحی، نویسنده، فرهنگ نویس

·         سید محمد صمدی - مورخ

·         سید عبدالله صمدی  - ادیب

ودهها نفر دیگر که درنشریات وروزنامه های کردی ومحلی مشغول نوشتن  میباشند  به مجله مهاباد نگاه شود

هنری

• محمد ماملی خواننده کرد
• عزیز شاهرخ خواننده کرد
• میکایل جهان میهن، خواننده کرد
• خسرو سینا نویسنده سینما و کارگردان تلویزیون و تئاتر
• ابراهیم سعیدی, کارگردان

علمی

 عباس ولی استاد دانشگاه

• هاشم احمدزاده استاد دانشگاه
• امیر حسن پور استاد دانشگاه
• انو ایران زاده
• علی صمدی
• عمر اوطمیشی
• این افراد بعنوان نمونه معرفی شده اند

خصوصيات جغرافيايي و اقليمي

شهرستان مهاباد با مساحت 2592 کیلومتر مربع دارای :

باتوجه به داده های جدول حدود 10٪ سطح شهرستان مهاباد دارای پوشش سبز می باشد ، که با کسر سطوح شهری و دهات و سایر تاسیسات شهری و روستایی مشخص میگردد که منطقه ای سر سبز است